اوراق مساقاتمساقات عقدی لازم میان صاحبان باغ‌ها و باغداران برای تقسیم محصول به نسبت توافق شده می‌باشد. اوراق مساقات، سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغ یا باغ‌های مثمر یا دیگر نهادهای تولیدی باغی معین است که به قرارداد مساقات برای باغداری در اختیار عامل قرارداد مساقات گذاشته شده است. این اوراق قابل خرید و فروش هستند و قیمت آن‌ها با توجه به افزایش قیمت باغ‌ها، افزایش می‌یابد. فهرست مندرجات۲ - معنای لغوی و اصطلاحی مساقات ۳ - ابزارهای جدید مالی ۴ - تفاوت مساقات با مزارعه ۵ - مسائل فقهی مساقات ۶ - روش کار در اوراق مساقات ۷ - بازار ثانوی اوراق مساقات ۸ - انواع اوراق مساقات ۸.۱ - اوراق مساقات خاص ۸.۲ - اوراق عام با سررسید ۸.۳ - اوراق عام بدون سررسید ۹ - بررسی اقتصادی اوراق مساقات ۱۰ - موانع انتشار اوراق مساقات ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - مقدمهاوراق مساقات از جهت‌های فقهی معیارهای اقتصاد خرد و کلان، ابزار بسیار خوبی برای تجهیز سرمایه‌های نقدی و هدایت آن‌ها به سمت فعالیت‌های مفید و مولّد هستند و می‌توانند در بازارهای سرمایه کشورهای اسلامی، به‌ویژه ایران که با کمبود ابزارهای مالی متنوع روبه‌رو است، به کار گرفته شوند. این اوراق، سند مالکیت مشاع دارندگان اوراق بر باغ یا باغ‌هایِ معیّن است؛ که به قرارداد مساقات جهت باغداری واگذارشده است. اوراق مساقات، به‌تبع قرارداد مساقات، منحصر در باغداری است و شامل انواع باغ‌های میوه، (حتّی درخت‌های دارای گل یا برگ‌های مورد استفاده) می‌شود. بانی (سفارش‌دهنده)، ناشر اوراق مساقات (وکیل)، دارنده اوراق مساقات، باغبان (استفاده‌کننده از باغ)، فروشنده دارایی، دارایی (باغ)، مؤسسه امین و مؤسسه رتبه‌بندی اعتباری، ارکان اصلی اوراق مساقات شمرده می‌شوند. ۲ - معنای لغوی و اصطلاحی مساقاتمساقات در لغت به معنای آب دادن و یکدیگر را سیراب کردن است [۱]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج۱۹، ص۳۱۲، نرم‌افزار لغت‌نامه دهخدا، بی‌تا.
و در اصطلاح عقدی است که به سبب آن، یکی از طرفین (مالک) باغی را در اختیار دیگری (باغبان) قرار می‌دهد؛ تا وی روی آن باغ، فعالیت باغداری کند و محصول را باهم تقسیم کنند. [۲]
موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریرالوسیله، ج۱، ص۶۸۳، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه).
عقد مساقات از عقدهای غیر تملیکی و در عین حال جزء عقدهای لازم است و طرفین عقد فقط در موردهای خاص می‌توانند آن را اقاله یا فسخ کنند. [۳]
موسوی خمینی، سیدروح‌الله، تحریرالوسیله، ج۱، ص۶۸۵، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه).
۳ - ابزارهای جدید مالیبعد از اجرای موفق ایده بانکداری بدون ربا، در خیلی از کشورهای اسلامی، اندیشه‌وران مسلمان به فکر طراحی ابزارهای مالی اسلامی افتادند و برای این منظور، مطالعه‌های گسترده‌ای روی عقدهای شرعی و قابلیت آن‌ها برای ابزارسازی صورت گرفت؛ تا بتوان با استفاده از آن‌ها، ابزارهای مالی مناسب جهت جایگزینی ابزارهایی چون اوراق قرضه که بر بهره و ربا مبتنی هست، طراحی کرد. اندیشه‌وران مسلمان در این عرصه نیز کامیاب بوده‌اند. آنان توانسته‌اند با رعایت ضوابط و مقررات شرعی، متناسب با نیازهای واقعی جوامع اسلامی، انواعی از ابزارهای مالی طراحی کنند. این ابزارها که برخی بیش از ده سال تجربه عملی دارد و برخی در حد اندیشه و ایده است به سه گروه عمده تقسیم می‌شوند: ۱) ابزارهای مالی غیرانتفاعی که بر اساس قراردادهای خیر‌خواهانه چون قرض‌الحسنه و وقف طراحی شده‌اند. ۲) ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ‌های سود انتظاری که بر اساس قراردادهای مشارکتی چون شرکت، مضاربه، مزارعه و مساقات طراحی شده‌اند. ۳) ابزارهای مالی انتفاعی با نرخ‌های سود معیّن که بر اساس قراردادهایی چون مرابحه، خرید دین، اجاره و استصناع طراحی شده‌اند. [۴]
موسویان، سیدعباس، صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۷۳.
۴ - تفاوت مساقات با مزارعهاین قرارداد شباهت زیادی به قرارداد مزارعه دارد، ولی توجه به نکات زیر لازم است: ۱. قرارداد مساقات در باغ‌های آماده و دارای محصول است؛ ولی در مزارعه زمین قبل از کشت، به مزارعه گذاشته می‌شود. ۲. قرارداد مساقات برای محصولاتی است که از درخت استحصال می‌شود و چندین سال دوام می‌آورند؛ در صورتی که مزارعه هر نوع محصولی را در برمی‌گیرد. ۳. قرارداد مساقات برای پرورش و باغبانی درختانی است که از میوه آن‌ها استفاده می‌شود؛ ۴. آنچه مربوط به باغ می‌شود مسئولیت آن به عهده صاحب باغ است؛ زیرا عامل، فقط در به ثمر رسانیدن میوه نقش دارد و برای آن متعهد می‌شود. [۵]
کرمی، محمدمهدی و پورمند، محمد، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، ص۱۰۳، تهران، سمت، ۱۳۸۵.
۵ - مسائل فقهی مساقاتموضوع عقد مساقات، عبارت است از تمام درختان و گیاهانی که ریشه ثابت دارند؛ بنابراین گیاهانی که هرسال با برداشت میوه آن‌ها، ریشه‌شان از بین می‌رود و برای سال بعد نیاز به کشت دوباره دارند، نمی‌توانند مورد عقد مساقات واقع شوند. [۶]
مراجع عظام تقلید، رساله توضیح‌المسائل، ج۲، ص۳۲۲، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳.
مدت مساقات باید معلوم باشد و در صورتی که آغاز آن را معلوم کنند و پایان آن را موقعی قرار دهند که میوه آن سال به دست آید صحیح است. سهم هر یک از طرفین عقد، باید موقع انعقاد قرارداد مساقات به‌صورت کسری از محصول (مشاع) معیّن شود و مقدار آن، تابع توافق طرفین است. [۷]
مراجع عظام تقلید، رساله توضیح‌المسائل، ج۲، ص۳۱۹، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳.
۶ - روش کار در اوراق مساقاتروش کار در این اوراق، شباهت فراوانی به اوراق مزارعه دارد. در این اوراق، یک شخصیت حقوقی فعّال در بخش کشاورزی با مطالعه‌های اولیه و شناسایی اراضی مناسب باغداری، به تاسیس مؤسسه مالی خاص اقدام می‌کند. سپس متناسب با قیمت خرید و آماده‌سازی باغ، اوراق مساقات منتشر و به‌وسیله بانک سرمایه‌گذاری در اختیار متقاضیان می‌گذارد؛ تا با وجه‌های حاصل از واگذاری اوراق، آن اراضی را خریداری و برای باغداری آماده کند. [۸]
موسویان، سیدعباس، صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۹۲.
سپس باغ یا باغ‌ها را به قرارداد مساقات به باغبانان وامی‌گذارد تا روی آن کار کنند و در پایان، محصول به‌دست‌آمده را طبق قرارداد، تقسیم کنند. مؤسسه مالی بعد از تحویل گرفتن سهم صاحبان اوراق از محصول، آن‌ها را در بازار می‌فروشد و سود حاصله را بین صاحبان اوراق تقسیم می‌کند. [۹]
پژوهشکده پولی و بانکی، مجموعه مباحث شورای مشورتی پیرامون مسائل مالیه و بانکداری اسلامی، تهران، پژوهشکده پولی و بانکی، ۱۳۸۶، ص۵۸.
این رویه تا زمانی که مؤسسه مالی منحل نشده، همه ساله تکرار می‌شود.سود اوراق مساقات به‌طور متعارف سالانه است و به عامل‌های فراوانی چون میزان تولید، قیمت محصول و هزینه تولید بستگی دارد؛ بنابراین ناشر اوراق، گرچه می‌تواند برحسب تجربه‌های سالیان پیش و پیش‌بینی آینده، دامنه سود انتظاری را تخمین بزند، اما سود واقعی در پایان سال مالی مشخص می‌شود. [۱۰]
موسویان، سیدعباس، صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۹۲-۹۵.
۷ - بازار ثانوی اوراق مساقاتدارنده اوراق مساقات می‌تواند اوراق را نگه دارد و در پایان هرسال مالی از سود آن استفاده نماید. کما اینکه می‌تواند در مواقع نیاز به نقدینگی، آن‌ها را در بازار ثانوی بفروشد. از آنجا که اوراق مساقات، بیان‌گر مالکیت مشاع دارندگان اوراق، نسبت به باغات موردنیاز است، در نتیجه قیمت اوراق مساقات افزون بر نرخ سود انتظاری سالیانه، به قیمت خود باغ‌ها نیز بستگی دارد و چون قیمت باغ‌ها به‌صورت متعارف و در حد نرخ تورم، افزایش پیدا می‌کند، انتظار می‌رود قیمت اوراق، رشدی متناسب با نرخ تورم داشته باشد. [۱۱]
موسویان، سیدعباس، ابزار مالی اسلام (صکوک)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶، ص۴۵۶.
۸ - انواع اوراق مساقاتانواع اوراق مساقات عبارتند از: ۸.۱ - اوراق مساقات خاصدر این نوع، مؤسسه مالی طرح باغداری معینی را انتخاب و هزینه‌های لازم برای تملک و آماده‌سازی را محاسبه و با کسب مجوزهای لازم، اوراق مساقات خاص منتشر می‌کند، سپس با واگذاری اوراق از راه بانک سرمایه‌گذاری وجه‌های سرمایه‌گذاران را جذب کرده باغ مورد نظر را خریداری و آماده می‌کند، ۸.۲ - اوراق عام با سررسیددر این نوع، مؤسسه مالی ناشر اوراق، به انتشار اوراق بهادار مساقات عام، با سررسید معیّن اقدام می‌کند؛ سپس با واگذاری به سرمایه‌گذاران، وجه‌های نقد را جمع‌آوری کرده، اراضی قابل تبدیل به باغ‌ها را خریداری و آماده‌سازی می‌کند، آنگاه با رعایت سررسید اوراق، آن‌ها را به باغ‌های کوچک تقسیم کرده به صورت قرارداد مساقات عادی یا مساقات به‌شرط تملیک، در اختیار باغداران قرار می‌دهد. ۸.۳ - اوراق عام بدون سررسیداوراق مساقات عام بدون سررسید، در این نوع، مؤسسه مالی ناشر اوراق، اوراق بهادار مساقات عام بدون سررسید منتشر می‌کند و در ادامه مثل بقیه اوراق عمل می‌کند. [۱۲]
موسویان، سیدعباس، ابزار مالی اسلام (صکوک)، ص۹۷-۹۸، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
۹ - بررسی اقتصادی اوراق مساقات۱. بازده اوراق مساقات، متغیر بوده و در پایان دوره مالی، قطعی می‌شود؛ در نتیجه این اوراق برای کسانی که در برابر سود بالاتر حاضر به پذیرش ریسک هستند مناسب است. ۲. با توجه به بازار ثانوی اوراق مساقات، این اوراق قدرت نقدشوندگی به نسبت بالایی خواهند داشت؛ البته به جهت متغیّر بودن سود آن‌ها، مشتریان اوراق، در افراد ریسک‌پذیر منحصر خواهد بود؛ در نتیجه درجه نقدینگی این اوراق، کمتر از اوراق بهادار با بازدهی معین و بیشتر از اوراق سهام خواهد بود. ۳. در صورت وجود مؤسسه‌های متعدد و متنوع ناشر اوراق مساقات و تشکیل بازار، انتظار می‌رود این اوراق به سمت کارآیی بالاتر حرکت کنند. ۴. با توجه به ماهیت و قلمرو اوراق مساقات، گسترش این اوراق، باعث گسترش سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی شده، اشتغال و رشد تولید در این بخش را به ارمغان می‌آورد. ۵. اوراق مساقات، از چند جهت به عدالت اقتصادی در سطح جامعه کمک می‌کنند؛ چراکه اولاً باعث افزایش اشتغال و بهره‌وری در بخش کشاورزی می‌شوند که به طور معمول، مرتبط با بخش متوسط و پایین جامعه است؛ ثانیاً ماهیت توزیعی قراردادهای مساقات، باعث توزیع ریسک فعالیت بخش کشاورزی بین کشاورزان و باغبانان و صاحبان اوراق می‌شود؛ که در بلندمدت باعث عادلانه شدن درآمدها می‌شود. ۶. بانک مرکزی می‌تواند در مواقع نیاز، به سیاست پولی انبساطی، بخشی از اوراق مساقات را از بازار ثانوی خریداری و حجم پول جامعه را افزایش دهد؛ همان‌طور که می‌تواند در صورت نیاز به سیاست انقباض پولی، با فروش اوراق مساقات، نقدینگی جامعه را کنترل کند. [۱۳]
موسویان، سیدعباس، ابزارهای مالی اسلامی ابزار مالی اسلام (صکوک)، ص۴۵۷-۴۵۸، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶.
۷. دولت، می‌تواند مالکیت بخشی از اراضی قابل زراعت و باغداری خود را از راه اوراق مزارعه و مساقات به مردم واگذارد؛ سپس آن اراضی را از راه قراردادهای مزارعه و مساقات در اختیار کشاورزان و باغداران بگذارد. این ابزارها وسیله خیلی مناسبی برای دولت در اداره یکپارچه اراضی و باغ‌ها و برنامه‌ریزی کشت محصول‌های استراتژیک است. ۸. می‌توان با مدیریت ریسک، توزیع منابع در عرصه‌های گوناگون زراعی و باغداری، بیمه کردن محصول‌ها در مقابل حوادث غیرمترقبه، پیش‌فروش بخشی از محصول‌ها یا استفاده از ابزارهای مالی بازارهای مشتقه چون حق اختیار معامله و انعقاد قرارداد مساقات به‌صورت به‌شرط تملیک، بخشی از نوسان‌های درآمدی را تعدیل کرده و به بازده تقریباً باثباتی دست‌یافت. [۱۴]
موسویان، سیدعباس، صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۱۰۷.
۱۰ - موانع انتشار اوراق مساقاتقراردادهای مساقات از نظر فقهی جزء قراردادهای مشروع و از جهت قانونی مستند به قوانین مدنی و عادی ایران هستند؛ در نتیجه برای طراحی اوراق بهادار بر اساس آن‌ها، نیازی به تاسیس فقهی و حقوقی جدید نیست. در وضعیت کنونی کشور، موانع متعددی برای انتشار اوراق بهادار اسلامی به‌ویژه اوراق مساقات وجود دارد؛ که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: ۱) عدم آشنایی مردم با بورس اوراق بهادار، به‌ویژه اوراق جدید. ۲) نبود یا کمبود مؤسسه‌ها و نهادهای مرتبط. ۳) ابهام در مالیات بر سود این اوراق. ۴) پایین بودن نرخ بازدهی بخش کشاورزی نسبت به بخش خدمات. البته همان‌طور که از ماهیت موانع پیداست، می‌توان با برنامه‌ریزی مشخص آن‌ها را از سر راه برداشت؛ بنابراین انتشار اوراق مساقات از یک‌سو ابزار مالی مطمئنی در اختیار سرمایه‌گذاران ریسک‌گریز و متعارف قرار می‌دهد و از سوی دیگر، ابزار مناسبی برای وزارت کشاورزی و شرکت‌های دولتی و خصوصی فعال در عرصه کشاورزی جهت تامین مالی طرح‌ها خواهد بود و سرانجام، مکمّل خوبی برای اوراق مشارکت و رونق دهنده بازار سرمایه ایران است و امتیازی که نسبت به اوراق مشارکت دارد، این است که برای فعالیت‌های کوچک، متوسط و بزرگ، قابل طراحی هستند. [۱۵]
موسویان، سیدعباس، صکوک مزارعه و مساقات، ابزار مالی مناسب برای توسعه بخش کشاورزی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، تهران، ۱۳۸۶، سال هفتم، شماره ۲۶، ص۱۰۸.
۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اوراق مساقات»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱/۱۹. |